Էս գլխացավերը փոքր երակներ էին մի մեծ «արյունա-փողա-տնտեսա-սոցիալական» համակարգի, որի անունը Երրորդ երկիր է ու որ էդ ժամանակ իմ համար առաջին տեղում էր ու ոչ մի հեռանկար չուներ տեղը զիջելու։ Երրորդ երկիր արտահայտությունը մինչև Գերմանիա գալս երբեք չէի լսել։ Բոլորս էլ ինչ-որ երազ ունենք, որ դեռ փոքր տարիքից կրկնվում է անընդհատ, հիմնականում էդ երազներում ուզում ենք վազել կամ գոռալ, բայց չենք կարողանում,  ընկնում ենք բարձր տեղերից․․․ Իմ մանկության երազներից ամենաշատ կրկնվողի մեջ մեր հարևաններից մեկը (կոնֆիդենցիալությունից ելնելով չեմ նշում անունը) ուզում էր սպանել ինձ։ Ես վազում եմ, թաքնվում, ինքը գտնում է ինձ ու ատրճանակը թրիլլեր ֆիլմերի բառապաշարով դեմ տալիս քունքիս։ Առանց մի րոպե մտածելու կրակում է, բայց էդ կրակոցի ձայնը խլանում է ու փափուշտը սվվոցով մտնում է ուղեղիս մեջ (Ֆրոյդը կասեր քո բոլոր գլխացավերը այդ երազի արդյունքն են)։ Էդ սվվոցի նման ուղեղս մտավ Երորրդ երկիր արտահայտությունը, երբ միջազգային ծրագրի համար ինչ-որ հարցաթերթիկ էի լրացնում։

էդ օրը անձրև էր գալիս, ու մենք նստել էինք սրճարանի անկյունում, պատուհանի մոտ։ երեկո էր։ անձրևի կաթիլները շատ լավ էին երևում քաղաքային լույսերի տակ։ քեզ նայելու համարձակություն ու իմաստ չկար։ նայում էի անձրևի կաթիլներին ու մտածում, թե քանի անձրևանոց թրջվեց էդ օրը։ Չսիրեցի էդ քաղաքը։ Քո քաղաքը երբեք իմը չդարձավ։ Քաղաքը թաց էր, անձրևոտ էր, ամպամած էր, մութ էր, անզգա էր ու անսիրտ։ Ես սկսել էի նմանակել քո քաղաքին։ Բարկությունից։ Ծամածռվելու նման։ Ես էլ էի անզգա ու անսիրտ։ Էնքան անսիրտ, որ գնալուց առաջ համաձայնել էի նստել քաղաքի ամենահիմար սրճարանի փայտե աթոռներին ու չնայած ուշ ժամին՝ ինչ-որ վերամբարձ անունով սուրճ էի պատվիրել։ Չէի թողնելու վճարեիր։ Դու գիտեիր էդ ու արդեն արել էիր արդեն ընդհանրապես չծիծաղալու հումորդ՝ Գերմանիայում գերմանական ենք վճարում․․․

Հա, ամենքս վճարում ենք մեր վերցրածի համար։ Ոնց ես հիմա վճարում եմ մի քանի անգամ թողած ու գնացածների համար, ու հիմա էլ գնում եմ, որ մի օր էլ սրա համար վճարեմ։ Դու էլ երևի մի օր թողել-գնացել ես (քո մասին շատ բան չգիտեմ, դու շատ լավ ես հարցեր գտնում, բայց երբեք չես պատասխանում հարցերին)։ Հիմա էլ երևի քո վճարելու օրն էր։ Քեզնից գնում էին։ 

Շատ արհամարհական եմ վերաբերվում սուրճին ու կողքին դրած շատ փոքր թխվածքաբլիթին։ Իսկապես համոզված եմ, որ էդ ամենահիշվող սուրճն ու բլիթը չեն։ Մի տեսակ գիտեմ, որ շատ ավելի լավ եղանակով սուրճեր են գալիս դեպի ինձ ու ես գնում եմ էդ լավ եղանակի հետևից։ 

Ես սիրած քաղաք ունեմ արդեն, կներես։ Ես ունեմ սիրած սրճարաններ։ Ես ունեմ սիրած պատուհաններ, որոնցից դուրս ցանկացած եղանակ հաճելի ա։ Ես գնում եմ դեպի էդ սիրած քաղաքի փողոցները։ Կներես, որ ամենասկզբում համաձայնեցի սուրճ խմել էդ սրճարանում։ Գոնե մի բան լավ էր՝ էս քաղաքի սրճարաններում չեն ծխում։ Մի օր էլ սիրածս քաղաքը անծուխ կդառնա։ Դրա համար երևի ես արդեն գնամ․․․ 

Հարցական նայում ես, բայց ես չունեմ ոչ մի պատասխան։ Աջ ուսս շատ անտարբեր բարձրացնում եմ ու նորից դնում տեղը։ Չգիտեմ։ Էս պահին ես ոչ մի բան չգիտեմ։ 

ասումա՝ մեր տարբերությունն էնա, որ ես լռելով եմ էներգիա ստանում ու վերականգնվում, դու՝ խոսելով ու հաղորդակցվելով։ ճիշտա ասում։ գոնե իմ մասով։ 

քուրս պատմումա, որ փոքր ժամանակ (յեեյ, արդեն մեծ ենք) մի օր էնքան եմ խոսել, որ խնդրելա գոնե մի րոպե լռեմ, եթե իհարկե հնարավորա՝

-Լիլ, կարաս մի րոպե սուս անես, գոնե մի րոպե․․․

-քուրիկ, քուրիկ, եթե չխոսեմ, կմեռնեմ․․․

քսանմեկերորդ դարի առաջին տասնամյակի վերջերում երկու բառ-արտահայտություն-հասկացություն շատ ժամանակակից դարձան, էնքան, որ կարելիա ասել՝ մոդա են․ ինտրովերտ, էքստրովերտ։ 

ինտրովերտները փակ դռներն են, ինտրովերտները՝ բաց պատշգամբները։ 

ես չգիտեմ ինչքանով են էս սահմանազատումները իրական ու ռացիոնալ, ինչքանով են նկարագրում մարդու տեսակը, ինչքանով են բնութագրում մեր աշխարհընկալումները, ինչևէ մի բան հաստատա՝ հարյուրտոկոսանոց չեն։ այսինքն՝ չկա դուռ, որ չբացվի ու չկա պատշգամբ, որ չցանկանա տեղումներից խուսափելու համար ծածկ ունենալ։ մագլների լեզվով ասած՝ մի բանա հաստատ՝ որ ոչ մի բան հաստատ չի, բայց էդ էլ հաստատ չի։ 

այնուամենայնիվ, մի քանի շաբաթվա վազքից, գժանոցից, վերուվարից հետո մի պահ ինձ զգացի մարաթոնի վերջում։ էն որ կարաս ընկնես գետնին ու շունչ քաշես։ ու խնդիրն էնա, որ ոչ մի արտասովոր բան չէր եղել։ զգացի, որ ուզում եմ դեպի տուն ճանապարհը միքիչ երկարի, ցուրտը էնքան էլ ցուրտ չէր ու մութը էդքան էլ մութ չէր։ զգացի, որ ինչ-որ թեթևություն կա ու ոնց որ տեղ հասած լինեմ։ 

ուղեղս փորփրելուց հետո հասկացա, որ էդ օրը ես ուղղակի զրուցել էի։ 🙂 

ուրեմն ճիշտա ասում՝ ինձ էներգիա տալու համար խոսելա պետք։ ինձ պետքա տալ բարդ իրավիճակ ու պարապ ականջներ, որ կլսեն, որ կքննարկեն, հումորներ կանեն ու կհասկանան։ 

ինձ պետքա խոսել, որովհետև ոնց ասել եմ էդ փոքր ժամանակ՝ եթե չխոսեմ, կմեռնեմ։ 

Ութիի հետ ծանոթացա հաշմանդամների թենիսի ակումբում, երբ էս նույն մտքերով էլի խաղում էի ու ամեն խոսքից զարմանում։ Էս մարդիկ, որ կյանքին ու բախտին արդեն հաղթել են նրանով, որ տարբերվում են սովորականներից, հավաքվում են ամեն հինգշաբթի, խաղում են մեկ-երկու ժամ, ընդմիջմանը ամենքը երկու բաժակ գազով ջուր են խմում ու գլուխ գովում, որ Մարկուսին (ամենաուժեղ խաղացողն էր Մարկուսը) մի քանի անգամ ստիպել են գնդակի հետևից վազել։ Ամենքը մի կյանք, մի կենսագրություն, բնավորություն, բողոք, բայց որ ամենաշատն էր զարմացնում՝ ամենքը մի հույս՝ մի տեսակ թքած ունենալով, թե դու ինչքան երկար ես նայելու իրենց, թե ինչ կմտածես մի քիչ դուրս պրծած աչքերի ու միքիչ կակազող խոսքի մասին։

Ութին ամեն անգամ մի տրամադրություն ուներ՝ ջղայն էր, նեղացած էր, կարոտած էր, բարի էր։ Ութին միշտ հաղթել էր ուզում, երևի նրա համար, որ կյանքին էլ էր հաղթել ուզում։ Երևի նրա համար, որ բնությունը ձանձրացել էր բոլորին նույնը ստեղծելուց ու մի օր էլ ծնվել էր Ութին՝ քրոմոսոմների թվի տարբերությունով։ Ու դրանից հետո Ութիի աչքերի առաջ կախվել էր վահանակ՝ դու ուրիշ ես գրվածքով։ Ութին չամուսնացավ։ Ութին չուներ երեխաներ։ Ութին չուներ ընտանիք։ Դե մեր՝ սովորական ու ռոբոտացված մահկանացուներիս համար կատուն ընտանիք չի։ Կատուն ընտանի կենդանիա։ Ութին սովորական չէր։ Ութին ամեն ուրբաթ ավելի լայն էր ժպտում։ Շաբաթ-կիրակին տուն էր գնալու։ Կատուներին էր տեսնելու։ Կատուների հետ էր խաղալու։ Ութին ապրում էր կատուների համար ու հետ՝ շաբաթ-կիրակի օրերին։
-Կխաղա՞ս իմ հետ էսօր։
Ես Ութիին երբեք չէ չէի ասում։ Ամանները լվալուց հետո ոնց եք լվանում սպունգը, որ օճառը մաքրվի միջից, էդ նույն կերպ կծկվում էր հոգիս ամեն անգամ, երբ ինքը հինգ տարեկանի պես ուրախանում էր, երբ ոտքի էի կանգնում ու ժպտալով ասում՝ հաճույքով, Ութի։
Շատ լավ չեմ խաղում, գլուխ չեմ գովի, բայց Ութիի հետ հատուկ ավելի թույլ էի խաղում, ավելի շատ մտքերիս հետ էի խաղում, քան Ութիի, ու ավելի շատ էի վազում գնդակի հետևից ու ավելի շատ էր ծիծաղում Ութին ու ավելի շատ էի գլուխս քորում, թե՝ ախր շատ ուժեղ ես Ութի, ես քո պես չեմ կարող։
-Դեռ պետք է պարապես․․․Ութին ձեռքի մեջ մի քանի անգամ պտտում էր ռակետկան հետո հարվածում էր ձախ ձեռքի ափին՝ դե, շուտ արա, ժամանակ չունենք․․․
Կամավորական ծրագիրս մի տարով էր, իսկ մի տարին քիչ հինգշաբթիներ չունի։ Էնքան, որ վերջին օրը դժվար էր լինելու թուքը կուլ տալ ու  ասել Մարկուսին, բոլորին ու Ութիին, որ․․․

-Էսօր վերջին անգամ ենք հանդիպում երևի, Ութի։ 

Ձայնս միքիչ դողաց ու աչքերս էլ չգիտեմ, երևի օդի չորությունից, խոնավացան։ Ու ես զուտ դեմքիս մկաններին կառավարելու համար ժպտացի։ Տարօրինակ էր։
-Գնում ե՞ս, քո տու՞ն, էլ չես գալու՞։
Էս նույն հարցերը տվել էին Հայաստանի հարավային քաղաքներից մեկի գիշերօթիկի երեխեքը, մի քանի տարի առաջ։ Էս նույն հարցը տալիս էր երեսունին էլ, քառասունին էլ վաղուց ձեռքով արած մի կին, բայց նայում էր երեխու նման, խոսում էր երեխու նման ու գլուխը թեք էր երեխու նման ու աչքերն էլ փայլում էին, ոնց երեխեքի աչքերն են փայլում, երբ գնալուց սպասում են, որ մի բան քեզնից թողնելու ես գոնե, կամ վերջին պահին որոշելու ես մնալ։
-Գնում եմ, Ութի, մի տարով էի ձեր քաղաքում, մի տարին անցավ արդեն,-արդարանում եմ առանց մեղավոր լինելու, նրա համար, որ ինքը իրեն հանկարծ մեղավոր չզգա, որովհետև պատմության մեջ միշտ գնացողն ա մեղավոր․․․
Կողք կողքի էինք նստած, բայց Ութին էլ չէր նայում վրաս։ Նայում էր դիմացի պատին, ուշ-ուշ էր թարթում, հետո շնչառությունը արագացավ, կտրուկ նայեց վրաս, անսովոր ու հանկարծ, հենց նոր եկած ժպիտով հիշելու նման ասաց՝
-Բա եթե գնում ես, ուրեմն էս վերջին առիթն ա քեզ հաղթելու, կխաղա՞ս իմ հետ։
Միանգամից չհասկացա Ութիին, մի տեսակ շփոթվածի նման, մի տեսակ անունս մոռացած արդեն ոտքի կանգնեցի ու վարակված ժպիտով՝
-Հաճույքով, Ութի․․․

հեչ եղելա, որ ձեր ծնունդներին էսպիսի շնորհավորանք ստանաք՝ 

(այստեղ կարող է լինել ձեր անունը) ջան, շնորհավորում եմ․․․ բլա բլա բլա, մնա այնպիսին ինչպիսին որ կաս, քեզ շատ եմ սիրում ու էլի բլա բլա բլա․․․ դուք էլ գրեք՝ վայ մերսի (համապատասխանաբար շնորհավորողի անունը) ջան․․․տենց անցնի գնա։ Հետո գա իրա ծնունդը, դուք էլ իրան մաղթեք խաղաղություն ու երջանկություն, սեր ու ժպիտներ ու տենց ամեն տարի, մինչև զգաք, որ ձեր նամակագրությունը սահմանափակվում ա ինչ-որ բաներ շնորհավորելով ու ձեռ քաշեք իրարից։ 

Իմ հետ էլ ա եղել։ Բոլորիս հետ էլ եղելա, բնականա շատ, միջին վիճակագրական իրավիճակա։ Ուղղակի շնորհավորանքի մեջ կան տողեր, որ մի տեսակ չեն գտնում իրենց ընկալումը իմ ուղեղում։ Ինչի՞ պիտի մարդը մնա միշտ այնպիսին, ինչպիսին, որ կա։ Բա չեք ձանձրանա՞։ Ո՞նց եք կարում ամեն տարի նույնը մնաք, ամեն տոնին ու օրվան, մտքին ու իրավիճակին, գաղափարներին ու կողմնորոշումներին նույն ձև մոտենաք։ Ո՞նց եք ամեն հարցին ամեն տարի ու օր տալիս նույն պատասխանը։ Հո դուք բազկաթոռ չե՞ք։ 

Մեր իրականությունում, նույնիսկ դրանից դուրս ու դրանից առաջ գոյություն ունի էվոլուցիա։ Փոխվեք, ինչքան էլ, որ ձեր կարծիքով հասել եք էն առավելագույնին, իջեք մի քայլ, թեքվեք, ուրիշ խաչմերուկից առաջ գնացեք։ Մի մնացեք էդ կարծր պատերի մեջ, որ էլ ոչ մի պատուհան չի բացվում, նոր հորիզոն չի երևում․ գիտե՞ք որ աշխարհում կան տեղեր, որտեղ հորիզոնի գիծը չի երևում նույնիսկ։ 

Գովելիա, եթե դուք էդ ամեն ինչին տալիս եք կայացվածություն ու ամեն ինչի մասին ձեր ուրույն դիրքորոշումը գտած անունը, բայց ախր էդ կայացվածության մեջ դուք էնքան ձանձրալի եք, որ ցանկացած այլ անոթում դառնում եք իներտ, էդ ձեր վաղեմի կարծր ագրեգատային վիճակը նույնիսկ հեղուկի էլ չի ձգում, որովհետև դուք ընդամենը ծանոթ չեք էդ անոթին։

Մի խոսքով, եթե ստանաք շնորհավորանք, որտեղ ձեզ կցանկանան նույնը մնալ, մնալ այնպիսին, ինչպիսին որ կաք, մի պատասխանեք էդ մարդուն, մի գրեք, նեղացեք էդ մարդուց, ինքը մնալու ա այնպիսին, ինչպիսին որ կա, իսկ այդպիսինները  լավը չեն։ 

Որ նայում եք քարտեզին ու գտնում եք Իտալիան՝ շատերիս երազանքների երկիրը, իջեցրեք մատը հասարակածի ուղղությամբ ու Միջերկրականի մեջ Սիցիլիայի տակ մի հատ փոքր ցամաք կա։ Մալթան։

Մալթան էնքան տաք արև ու տաք ժողովուրդ ունի։ Իսկական ժպիտով մարդիկ։ Հատկապես վարորդները։ Բարձրանում ենք ավտոբուս՝ hi, have a nice drive. Տաքսի ենք վերցնում՝ hi, have a nice drive. Իջնելիս. ես՝ thank you, վարորդը՝ ciao. Իմ բոլոր հիմար հարցերին, որ ուղղակի տեղացիների հետ շփվելու նպատակին էին, կոկիկ պատասխաններ էին տալիս ու խնդրում, որ իմ ապահովության համար դռան մոտ չկանգնեմ։ Բայց քանի որ ոչ մի բան կատարյալ չի, արդարության համար նշեմ, որ ավտոբուսը առանց վարանելու կարա երթուղուց շեղվի։ Դրա համար tip՝ ինչքան էլ վստահ եք, որ ձեր ուզած ուղղության ավտոբուսն եք վերցրել, Google map-ը պատրաստ ունեցեք։

Տարեցներին զիջել ավտոբուսում։ էլ չլսեմ՝ եվրոպաներում տենց բաներ չկան։ կան։ կա անծանոթի հետ զրուցել՝ճանապարհը կարճեցնելու համար, կա ճանապարհ ցույց տալ ու կա չթույլատրված տեղով ճանապարհ անցնել (կարոտաաած)։

Կան խցանումներ։ Բայց չկան ազդանշաններ։ Կան լիքը ավտոբուսներ, բայց իրար չեն հրում։ Կան երթուղային քարտեր… Նախանձով եմ ասում, որովհետև դրանք ախր էնքան հարմար են…

Սիրուն ա Մալթան։ հին, սպիտակ շենքեր, գունավոր բալկոնչիկներ, արձաններ, աստիճաններ, նեղ փողոցներ… Կյանքով լի կյանք ու խաղաղություն կա էդ փողոցներում։ Փաբերում ու ակումբներում չեն ծխում, չեն գոռում, ռաբիս չկա։ 

Դե ծովը… Հազար գույնանի ծովը… Մեկ մեկ էնքան գիժ ու ալիքվող, որ հեռու մայթով քայլելիս էլ շրթունքներիդ աղի համն ես զգում։ 

Տարին սկսել էր Բրանդերբուրգյան դարպասների մոտ՝ գժանոց փարթիով ու հրավառությունով։ Ու մոտենում ա ավարտին խաղաղ ծովի մոտ։ Մեկ-մեկ ալիքվող ու ոտքերդ թրջող ծովի մոտ։ 

Ու հեսա պիտի հետ գնամ առօրյային, դրանից առաջ ասում եմ. Thank you, Malta. Ciao. 

ոչ մի ծանր բան չընկավ գլխիս, 

ու ես զարմանում եմ 

ինչու եմ շարունակում պատշգամբների տակով քայլել․․․

ոչ մի դաշնամուր,  սառցաբեկոր թեկուզ

ու քեզ չմոռացա․

քանի՞ տարի անցավ 

տասնվեց թե ութ 

 լավ է դու էդ հաշվես․․․

ես քեզ չեմ մոռացել 

բայց չեմ հիշում արդեն, թե ինչից էր 

այտիդ փոսիկ ընկնում, 

ինչից էիր խնդում, 

ինչքան․․․

երբ էիր զարթնում քնից

ինչն էր հանում հունից, 

որ բարկացներ քեզ ու ձայնդ բարձրացներ 

չեմ հիշում

որ համարի երթուղայինն էր քեզ տանում տուն

որ կանգառից 

սուրճը դա՞ռն էիր խմում

խմել ե՞նք մենք սուրճ

չեմ հիշում

ութ էր թե տասնվեց․․․

դե․․․քանի տարի անցավ․․․

քեզ

ես

չմոռացա․․․